न पटणाऱ्या जाहिराती

न पटणाऱ्या जाहिराती 

२२।११।१९

अलीकडील काळात बातम्यांच्या चॅनेल वर जाहिरातींचे प्रमाण अतिशय वाढलेले आहे. दोन मिनिटे बातम्या आणि पाच मिनिटे जाहिराती असाही काही चित्रवाण्यांचा फॉर्म्यूला आहे. या संदर्भात मला एक जुनी जाहिरात आठवते. त्यामधे जाहिरातींतील संगीताच्या तालावर ठेका धरून नाचणारी लहान मुले किंवा तरूण मंडळी होती आणि त्यांच्या तोंडी वाक्य होते – आम्हाला जाहीरातीच आवडतात म्हणून नाइलाजाने बातम्या बघतो. मला न पटलेली व तसं जाणवलेली पहिली जाहिरात बहुधा तीच असावी. त्यानंतर अशा इतरही जाहिराती न पटल्यामुळे लक्षात राहिल्या आहेत आणि अशी उत्पादने मी तरी खचितच वापरू शकणार नाही.

एका चहा कंपनीची जाहिरात येते. त्यात एका तरूणीच्या पाठीमागे वाघ लागलेला असतो. ती वाचवा, वाचवा म्हणत पळत असते. एक तरूण ते पहातो. आणि आधी किचनमधे जाऊन तो चहा बनवून पितो. त्याबरोबर तो सुपरमॅन होऊन धावत का उडत जाऊन वाघाला गाठतो, मारतो आणि तरूणीला वाचवतो. अतिशय नावडलेली जाहिरात. चहामुळे स्फूर्ति येत असेल एवढे जरी मान्य केले तरी इतकी अतिशयोक्ति म्हणजे किती वेडेपणा!

याच थीमच्या अनेक जाहिराती आहेत. दुसरी जाहिरात जिच्यात एका तरूणीला तीन- चार गुंड छेडत असतात. मग एक तरूण त्यांना ठोसे- बिसे मारून पळवून लावतो व तरूणीला वाचवतो. आणि ही ताकत त्याच्यात कुठून आली ते दाखवायला त्याचे सर्व कपडे उतरवून त्याला फक्त चड्डीवर ठेऊन जाहिरात सांगते की ही चड्डी घातल्याने शक्ति येते. ही जाहीरात अतिशयोक्त व व्हल्गरही होतीच. पण त्याहून वाईट म्हणजे तरूणींची छेड काढणारी अशी दृश्ये सतत डोळ्यासमोर असल्याने किशोरवयीन मुली मुलांना वाटत राहते की समाजात तरुणींची अशीच छेड निघत असते व त्यामुळे त्यांच्यात प्रचंड निगेटिव्हिटी निर्माण होते. खरेतर इतर प्रगत देशामधे स्त्रिया, मुले यांच्यावरील मारहाणीचे किंवा छेडछाडीचे दृश्य दाखवण्यावर बंदी असते. कां तर, समाजाची संवेदनशीलता नष्ट होऊ नये म्हणून. आपल्याकडे मात्र आपण याची पर्वा करत नाही

आमच्या चॅनेलवर तुम्हाला कांय कांय मिळेल अशा अर्थाची एक जाहिरात येते. त्यात राजकीय, आर्थिक, स्वास्थ्य. इ. इ. सोबत मनोरंजन हे ही शीर्षक आहे. प्रत्येक शीर्षकासोबत एकेक व्हिज्युअल असते उदा. स्वास्थ्य हे शीर्षक दाखवताना जिमचे व्हिज्युअल आहे. मनोरंजन हे शीर्षक दाखवतानाचे व्हिज्युअल मात्र तोकडे नाममात्र ब्लाउज घातलेल्या तरूणीचे आहे. आणि तिचा तोकडा स्कर्ट इतका उचकटलेला की तिची अंडरपॅण्ट दिसावी. म्हणजे मनोरंजनासाठी इतर कांहीही चालत नाही कां? मनोरंजन म्हणजे अशा मुली दिसणे व पहाणे हे समीकरण आता इतरही कित्येक जाहीरातींनी आत्मसात केलेले दिसते.

जाहिरातदारांची अजून एक आवडती थीम आहे ती म्हणजे कुणी एका गृहीणीला महाशूर योद्ध्याच्या थाटात दाखवायचे, अगदी शिवाजी महाराज किंवा राणा प्रताप किंवा श्रीरामाच्या लढवय्या प्रतिमेच्या थाटात, आणि तिच्या हाती न्युक्लीअर बॉम्ब इतके मोठे शस्त्र असल्याचा तिने आव आणायचा. हे सगळे कशाला तर कोपऱ्यातला एखादा डास, झुरळ, किंवा ढेकूण मारायला. यात न सांगितला जाणारा मुद्दा असा कि असल्या औषधांमुळे माणसांवरही वाईट परिणाम होतात हे लपवले जाते. यापैकीच एका जाहिरातीत जेंव्हा पालींवरही शस्त्र चालवणारी गृहिणी पाहिली तेंव्हा तर मला ती जाहिरात फारच खटकली कारण आमच्या घरात पालीला मारत नाही उलट ती बारके किडे इत्यादि खाते, म्हणून मी तिला ये बये रहा तिकडे भिंतीवर असच म्हणते. मध्यंतरी मोनादीपा साहू या लेखिकेची एक झकास इको- फ्रेंडली बाल-कादंबरी वाचली -- दि रिडल ऑफ सेव्हन्थ पिलर. त्यांत तिने एक कोळी, एक उंदीर, भरपूर डास, झुरळं, वाळव्या, मुंग्या इत्यादि सर्व मिळून एका दुष्ट सावकाराविरूद्ध एका ईमानदार पण गरीब कुटुंबाला कसं वाचवतात याच सुंदर चित्रण रंगवलय. मी अधून मधून तिला सांगत असते, अग या जाहिरातदारांची देखील एक कादंबरी करून टाक.

जाहिरांतींमधे खूप चीड आणणारा प्रकार म्हणजे आजारपणाचे फियर साइकोसिस निर्माण करणाऱ्या जाहीराती. जणू काही उद्याच तुम्ही डेंगू किंवा डाय़बिटीज किंवा कॅन्सरने मरणार आहात, पण फक्त आमचे प्रॉडक्ट घेऊनच तुम्ही वाचू शकता अशा थाटात हरतऱ्हेच्या आजाराचे भय दाखवले जाते. पाचन खराब- घ्या आमचे औषध, मैदानात डास चावतील - लावा आमचे औषध, पाणी खराब आहे - घ्या आमचे यंत्र, दात शिवशिवतात ना- घ्या आमची टूथपेस्ट, हात स्वच्छ हवेत तर घ्या आमचा सोप-वॉश, हवा प्रदुषित आहे- घ्या आमचा एअर प्युरिफायर. नाहीतर उद्या तुम्ही वर गेलातच म्हणून समजा. कुणीही म्हणत नाही की शरीराला औषधांची सवय लागू देऊ नका. किंवा तुमच्या परिसरातील पाणी- हवा इत्यादि प्रदुषित होऊ देऊ नका. उलट डॉक्टरांसोबत रेट ठरवले जातात. आमच्या मशीनच्या इतक्या टेस्ट प्रिस्क्राइब केल्या किंवा आमचे इतके औषध प्रिस्क्राइब केले तर तुम्हाला हे हे अवॉर्ड, शिवाय सिंगापूर, मलेशिया किंबहुना जगभर अमुक इतक्या स्पॉन्सर्ड ट्रिपा मिळतील, इतकी चमकोगिरी करता येईल, तुमची इतकी लेक्चर्स ऑर्गनाइझ करू वगैरे वगैरे.

या असल्या रोगभय दाखवणाऱ्या जाहिरांतींमधे हल्ली आयुर्वैद्य, ज्योतिषी, वास्तुवाले, रत्नचिकित्सा, रंगचिकित्सावालेही सामिल आहेत. प्रत्येक जण एखाद्या चॅनेल वरून आपल्या चमत्कारी आश्रमातील चमत्कारी औषधे मागवण्याचा सल्ला देत असतो.

या जाहिरातींनी अजून एका प्रकारे देशाची दिशाभूल होत असते. तुम्ही जरा जराशा भितीपोटी डॉक्टरकडे जात रहा, तपासण्या करत रहा, औषधे घेत रहा तर त्याने व्यवहारात मोठी आर्थिक उलाढाल होत रहाते व देशाचा जीडीपी वाढत राहतो. तुम्ही स्वतःचे आरोग्य जपा, योगासने प्राणायाम व योग्य आहार- विहार ठेवा, अनावश्यकरीत्या औषधांच्या आहारी जाऊ नका असे कोणी सांगितले तर तो मोठा देशद्रोही ठरतो कारण अशाने देशाचा जीडीपी कमी होणार असतो.

त्यातल्या त्यात दोन जाहिराती तर कोर्टात पोचवण्यासारख्या आहेत. एका जाहिरातीत डॉक्टरी युनिफॉर्म घालून व मी डॉक्टर आहे असे सांगत काही आरोग्य निगडित वस्तूंची जाहिरात केली जाते उदा. टुथपेस्ट, अथवा साबण. खरे तर डॉक्टरांनी जाहिरात करण्य़ावर कायद्याने बंदी आहे. म्हणजेच जाहिरातीतील डॉक्टर खरच डॉक्टर असेल तर तो कायद्याविरूद्ध वागल्याने गुन्हेगार ठरत आहे, व तो खरा डॉक्टर नसेल तर जाहिरातदार हे दर्शकांची फसवणूक करीत आहेत. दोघांनाही कोर्टात खेचले गेले पाहिजे.

अशाच एकदोन जाहिरातींमधे तर चक्क आयुष या सरकारी विभागाचे किंवा CSIR च्या एखाद्या शोधसंस्थेचे नाव वापरले जाते व त्यांनी शोध इत्यादि करून हे औषध तयार केले आहे असे सांगितले जाते. अशा प्रकारच्या जाहिरातबाजीत जेंव्हा स्वतः सरकारी संस्था उतरतात तेंव्हा त्यांनी स्वतःची विश्वसनीयता - क्रेडिबिलिटी जपण्यासाठी विशेष काळजी घ्यायची असते हा संकेत आहे. ज्या संस्थांनी शोध केले त्यातील वैज्ञानिकांची किंवा टीमची नांवे कां पुढे आली नाहीत? आम्ही शोध लावून अमुक अमुक औषध सिद्ध केले आहे- Validate केले आहे असे छातीठोक विधान प्रेस कॉन्फरन्स घेऊन कां सांगितले गेले नाही? हे न करताच जेंव्हा सरकारी संस्था जाहिरातबाजी करते तेंव्हा त्यामधे फाउल प्लेची शक्यता खूप जास्त असते व ती सरकारने जनतेची केलेली फसवणूकच असते.

मध्यंतरी एक अतीव चीड आणणारी जाहिरात येत असे. एक मोबाइल सॅव्ही तरूण त्याच्या मोबाइल सेव्ही नसलेल्या बापाला ज्या तऱ्हेने तुच्छ ठरवतो ते पाहून मला भयानक चीड येई. वृद्ध आईबापांचा अपमान करण्याची शिकवण हाच या जाहिरातीचा मुख्य उद्देश आहे असेच नेहमी वाटे. भारतीय संस्कृतीवर घाला घालण्यासाठी इतकी वाईट जाहिरात कोण कशी करू धजावतो असा प्रश्न मनात येई. हा ट्रेण्ड फार नाही टिकला पण मानसिकतेतून अजूनही पूर्ण गेलेला नाही आणि कालांतराने अशा जाहिराती येत रहातील असेच वाटते.

दारूची जाहिरात करतांना त्या ब्रॅण्ड नावापुढे सोडा किंवा वॉटर असा एक शब्द जोडून दर्शकांना मूर्ख सिद्ध करण्याचा प्रयत्न केला जातो. खरं तर असे जाहिरातदार सरकारला व दारूची डाय़रेक्ट जाहिरात दाखवली जाऊ नये या कायद्याला मूर्ख बनवत असतात. याचेच दुसरे स्वरूप सिनेमांमधून दिसते. तिथे दारूचा ब्रॅण्ड दाखवला जात नाही पण दारू पिणे किती चांगले, किती आधुनिकपणाचे हे हिरोईनच्या तोंडून वदवले जाते. मला टल्ली व्हायचयं ही इच्छा त्या हिरोइनी वारंवार बोलून दाखवतात. एकूण टल्ली होणे हे प्रत्येक हिरोइनचे महत्कर्तव्य असल्याप्रमाणे सिनेमांच्या स्क्रिप्टमधे तसे सांगणारे संवाद घातले जातात.

अजूनही कांही जाहिराती अशा आहेत ज्या मधे विनाकारणच पशुंचे वाईट चित्र निर्माण करून त्यांचा पाडाव करून महत्पुण्य केल्याची जाहिरात तयार केली जाते. उदाहरणार्थ इमामी डबल बुल सीमेंटच्या जाहिरातीमधे माणसावर धाऊन येणारा बैल आहे. या बैलाबद्दल सुरवातीला राग येतो पण तो धावत येऊन सीमेंट पोत्याला धडक मारल्याने कोसळतो तेंव्हा सहानुभूति निर्माण होते. आणि तरीही डबल बुल सीमेंटके आगे सिंगल बुल क्या करेगा म्हणणाऱ्या हीरोबद्दल खर तर तिरस्काराचा भावच उमटतो. पशुंविषयी कौर्यभावना पसरवणाऱ्या या जाहिरातीला देखील प्रिव्हेन्शन ऑफ क्रुएल्टी टू अॅनिमल्स या कायद्याखाली बंदी केली पाहिजे.

या सर्व पार्श्वभूमीवर मला आवडलेल्या दोन जाहिरातींचा उल्लेख करावासा वाटतो. पहिली आहे अमूल दूध पीता है इंडिया- यातील सर्वच पात्रांचे हावभाव ताजे टवटवीत आहेत. दुसरी इंडियन ऑइलची जाहिरात होती ज्यामधे त्यांच्या क्लीनेक्सचे अणु आपण वाहनांच्या इंजिनचे रक्षण किती योग्य प्रकारे करतो ते सांगत असत. अॅनिमेशन स्टाइल आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन देणारी ही जाहीरात माझी आवडती होती. अशा इकोप्रेंडली, संवेदनशील व ताज्या कल्पनांच्या जाहिरातींना पुरस्कार दिला जाऊ शकतो.

-------------------------------------------------------------------------------------------